Rhondda Cynon Taf

Wrth edrych ar yr ardal sy’n cyfateb yn fras i’r sir bresennol, gallwn amcangyfrif bod bron i 60 y cant o’i phoblogaeth o ychydig o dan chwarter miliwn yn gallu siarad Cymraeg yn ôl Cyfrifiad 1901. Roedd y canrannau hyn yn amrywio gan godi’n bur sylweddol wrth fynd i fyny’r cymoedd, gyda 64.3 y cant yn y Rhondda a 71.2 y cant yn Aberdâr yn gallu’r iaith. Roedd dros 10 y cant o’r boblogaeth yn y naill le a’r llall yn uniaith Gymraeg. Ac er bod y canrannau a oedd yn medru’r Gymraeg yn codi rhywfaint ymysg y grwpiau oedran dros 45 oed, roedd mwyafrif clir o blant yn dal i allu siarad Cymraeg yn y ddau le.

Lleiafrif o 38.2 y cant ar y llaw arall oedd yn gallu siarad Cymraeg yn nhref Pontpridd. Felly hefyd Aberpennar yng ngwaelodion Cwm Cynon gyda 47.8 y cant. Mae arwyddion amlwg o newid ieithyddol i’w weld ym Mhontypridd, gyda mwyafrif o bobl dros 45 yn gallu siarad Cymraeg, ond dim ond chwarter y plant .

Gwelodd ddegawd cyntaf yr ugeinfed ganrif ddirywiad sylweddol yn y Gymraeg yn y sir. Er bod niferoedd y siaradwyr Cymraeg wedi cynyddu ychydig dros 14,000 i 140,461, roedd eu cyfran o’r boblogaeth wedi gostwng i fymryn dros 50 y cant. Dros y cyfnod hwnnw roedd y boblogaeth wedi cynyddu bron draean i 280,000. Roedd y cynnydd o 14,000 yn nifer y siaradwyr Cymraeg yn cymharu felly â chynnydd o dros 50,000 yn niferoedd y di-Gymraeg.

Roedd y gyfran a allai siarad Cymraeg yn y Rhondda i lawr i 55.2 y cant ac yn Aberdâr i 64 y cant. Er bod ychydig dros hanner plant Aberdâr yn dal i allu siarad Cymraeg yn 1911, roedd dirywiad yn dechrau dod i’r amlwg yn y Rhondda. Llai na hanner y plant o dan 10 oed yn y fwrdeistref a allai siarad Cymraeg bellach o gymharu â 67.7 y cant o bobl 45-64 oed a 72.2 y cant o bobl dros 65. Roedd bron i 24,000 o bobl a aned yn Lloegr yn byw yn y Rhondda erbyn 1911, o gymharu ag ychydig dros 5,000 30 mlynedd ynghynt yn 1881.

Y sefyllfa erbyn 1961

Roedd gwaddol cymdeithas Gymraeg gynhenid y cymoedd yn dal yn amlwg yno hanner canrif yn ddiweddarach, yn enwedig yn y Rhondda ac Aberdar.

Yn ôl Cyfrifiad 1961, roedd 20.9 y cant o boblogaeth yr ardal sy’n cyfateb yn union i’r sir bresennol yn gallu siarad Cymraeg. Roedd bron i chwarter trigolion y Rhondda a thros draean pobl Aberdâr yn gallu siarad Cymraeg, er bod y canrannau’n sylweddol is yn Nosbarthiadau Trefol Aberpennar (14.7 y cant) a Pontypridd (9.6 y cant) a Dosbarth Gwledig Llantrisant a Llanilltud y Faerdref (12.7 y cant).

Yn y Rhondda, roedd ychydig dros hanner, 52.7 y cant, o’r bobl dros 65 oed yn gallu siarad Cymraeg, ond roedd y ganran yn gostwng i 40.8 y cant o bobl 45-64 oed, a dim ond mymryn dros 5 y cant o blant dan 10 oed a allai siarad yr iaith.

Er bod y Gymraeg yn gryfach yn Aberdâr, roedd patrwm digon tebyg i’w weld o dan yr wyneb. Roedd 61.2 y cant o bobl dros 65 oed yn gallu siarad yr iaith, ac union hanner y bobl yn y grwp oedran 45-64. Roedd y canrannau’n gostwng i 17.7 y cant o bobl ifanc 16-24 oed ac i 8 y cant o blant o dan 10.

Chwalfa'r 60au a'r 70au

Cafwyd chwalfa fawr yn nifer siaradwyr Cymraeg y sir yn y ddegawd a ddilynodd – erbyn 1971 roedd y niferoedd i lawr o 49,000 i 27,000. Roedd hyn yn cynrychioli colled o 45 y cant, a’r ganran a allai siarad Cymraeg yn ardal y sir bresennol bellach i lawr i 11.8 y cant. Hyd yn oed yn y Rhondda ac Aberdâr, roedd y canrannau bellach i lawr i 13.3 a 21.4 y cant, a dim ond y grwp oedran 65 oed a throsodd roedd cyfran sylweddol yn dal i allu siarad Cymraeg. Arwydd clir arall o’r dirywiad oedd bod 41.7 y cant o siaradwyr Cymraeg y Rhondda a 35.3 y cant yn Aberdâr dros 65 oed.

Gwelwyd dirywiad pellach yn sgil hynny yn ystod yr 1970au, gyda chyfanswm siaradwyr Cymraeg y sir i lawr i ychydig dros 21,000 a 9.1 y cant o’r boblogaeth erbyn Cyfrifiad 1981. Sefydlogodd y niferoedd a’r canrannau i raddau helaeth erbyn Cyfrifiad 1991, wrth i gynnydd ymhlith plant 3-15 wrthbwyso’r colledion ymysg y cenedlaethau hŷn. Er hyn, ymysg y bobl dros 85 oed roedd y ganran uchaf a allai siarad Cymraeg (22.6 y cant).

Cynnydd y degawdau diwethaf

Erbyn Cyfrifiad 2001, wrth i'r Gymraeg sefydlogi i raddau helaeth ymysg oedolion, a chynnydd sylweddol yn nifer y plant a allai siarad yr iaith, cododd cyfanswm y siaradwyr Cymraeg i 27,500 gan ffurfio 12.3 y cant o'r boblogaeth, ac arhosodd y nifer a'r ganran bron union yr un fath yng Nghyfrifiad 2011.

Er y cynnydd o bron i 800 yng nghyfanswm siaradwyr Cymraeg y sir rhwng 2011 a 2021, gwelwyd lleihad o 1,644 yn nifer y plant 3-15 oed a allai siarad yr iaith, a’r ganran yn gostwng yn weddol sylweddol o 30.8 i 25.4 y cant.

Bu lleihad o dros 400 ymysg y grwp oedran 16-24 hefyd, er bod lleihad cyffredinol yn yr oedrannau hyn yn golygu bod y ganran wedi codi fymryn o 19.5 i 20.4 y cant.

Ymysg oedolion 35-49 oed y gwelwyd cynnydd mwyaf, wrth i’w niferoedd a allai siarad Cymraeg godi o 3,927 yn 2011 i 5,054 erbyn 2021, gan godi’r ganran o 7.2 i 11.6 y cant. Bu cynnydd llai ymysg y grwpiau oedran 25-34 a 50-64 hefyd.

Pob dros 75 oed yw’r unig grwp oedran a ddangosodd leihad o gymharu ag yn 2011, sy’n debygol o fod yn arwydd o weddillion olaf cymdeithas Gymraeg gynhenid yn diflannu o’r tir ym mlaenau’r cymoedd. Ymysg pobl dros 65 oed bellach mae’r canrannau isaf sy’n gallu siarad Cymraeg.

Patrwm daearyddol newydd

Er nad yw’r amrywiaethau daearyddol o fewn y sir yn anferthol, diddorol yw gweld bod patrwm gwahanol iawn i’r hyn a fu yn dechrau dod i’r amlwg. Bellach, yn rhai o’r ardaloedd ar gyrion Bro Morgannwg ac o gwmpas Pontypridd y mae’r canrannau uchaf sy’n gallu siarad Cymraeg yn y sir. Dwyrain Pontyclun yw’r ward sydd â’r ganran uchaf gyda 24.0 y cant, ac mae canrannau uchel hefyd ym Mhentre’r Eglwys (19.8 y cant), Llanilltud y Faerdref (17.3 y cant), Canol Pontyclun (17.6 y cant) a chanol tref Pontypridd (17.9 y cant). 

Gall hyn fod yn arwydd o dueddiad tebyg i’r hyn sy’n digwydd yng Nghaerdydd, wrth i leoedd hyn ddod yn boblogaidd ymysg siaradwyr Cymraeg sy’n symud iddynt o’r gogledd a’r gorllewin. Yn anffodus, nid yw ffigurau’r Cyfrifiad yn cynnig ffordd o fesur hyn.

Ar y llaw arall, mae rhai o’r canrannau isaf bellach i’w gweld i fyny yn y cymoedd, fel Aberaman (8.9 y cant), Cwm Clydach (8.1 y cant), Cwmbach (9.3 y cant), Pen-y-graig (7.8 y cant) a Pen-y-waun (9.5 y cant). Yr unig leoedd ym mlaenau’r cymoedd sydd â chanrannau ychydig yn uwch na’r cyfartaledd yw Treorchi (15.0 y cant) a Hirwaun, Penderyn a Rhigos (15.3 y cant). 

Hyd yn oed yn Aberdâr, lle daliodd y Gymraeg ei thir yn dda am ran helaeth o’r ganrif ddiwethaf, mae’r ganran i lawr i ychydig dros 11 y cant yn y ddwy ward.