Hafan > Mapiau Iaith
Mae deall dosbarthiad daearyddol y Gymraeg yn gwbl allweddol i unrhyw ddehongliad trylwyr o sefyllfa’r iaith heddiw.
Gwyddom i sicrwydd na fu Cymru'n uned ieithyddol unffurf ar unrhyw adeg dros y 200 mlynedd ddiwethaf o leiaf. Nid yw’r cyfartaledd cenedlaethol o 17.8 y cant o’r boblogaeth yn gallu siarad Cymraeg yn dweud fawr ddim wrthym am y sefyllfa ar lawr gwlad nac am yr amrywiaethau mawr sydd rhwng gwahanol rannau o Gymru a'i gilydd.
Gall mapiau’n dangos y canrannau sy’n gallu siarad Cymraeg mewn gwahanol gymunedau neu wardiau roi cipolwg cyflym inni, a hefyd ddangos newidiadau dros y blynyddoedd - er nad ydynt yn rhoi darlun cyflawn o bell ffordd.
Er bod ardaloedd lle mae mwyafrifoedd sylweddol yn gallu siarad Cymraeg wedi crebachu dros y blynyddoedd, a’r canrannau sy’n gallu siarad Cymraeg oddi mewn iddynt wedi lleihau, mae patrwm daearyddol pendant yn dal yn amlwg. Mae’r rhaniad daearyddol rhwng dal i fod yn weddol ddi-dor rhwng y darn o dir y gellir ei ddisgrifio fel y Gymru fwy Cymraeg a gweddill Cymru. Hyd yn oed yn Sir Benfro, er gwaethaf y Seisnigeiddio yng ngogledd traddodiadol Gymraeg y sir, mae olion ‘landsker’ y canrifoedd yn dal i’w gweld.
O edrych ar dueddiadau mwy diweddar, mae prif ardal graidd y Gymraeg yn y gogledd-orllewin wedi sefyll allan yn fwyfwy amlwg wrth i ardaloedd i’r de a’r dwyrain iddi golli tir yn gyflymach na hi. Gyda’r nifer o ardaloedd sydd â thros 50 y cant yn gallu siarad yr iaith wedi lleihau yn y de, mae bron y cyfan o’r ardaloedd sydd â thros 60 y cant wedi eu cyfyngu i raddau helaeth i’r gogledd-orllewin bellach.
Prif werth mapiau sy’n seiliedig ar gymunedau neu wardiau fel hyn yw’r ffordd mae’n dangos nad yw ffiniau siroedd yn adlewyrchu ffiniau ieithyddol.
Er mai Gwynedd a Môn yw’r unig siroedd lle mae mwyafrif y boblogaeth yn gallu siarad Cymraeg, mae cymunedau o’r fath mewn wyth o siroedd eraill. Yn y gogledd mae’r ardaloedd hyn yn ymestyn dros ran helaeth o Gonwy wledig i rannau o sir Ddinbych, gogledd Powys a hyd yn oed i un gymuned fach – sef Ceiriog Ucha – yn sir Wrecsam. Yn y de, mae Sir Benfro, yn ogystal â Sir Gâr a Cheredigion, yn cynnwys cymunedau sydd â mwyfrif yn gallu siarad Cymraeg, er mai Cwmllynfell yw’r unig gymuned o’r fath sydd ar ôl yn sir Castell-nedd Port Talbot bellach.
Mae’r mapiau uchod yn amlygu’r ardaloedd hynny o Gymru lle mae’r canrannau uchaf o bobl sy’n gallu siarad Cymraeg:
Mae ardaloedd eraill lle mae lleiafrifoedd sylweddol yn medru’r Gymraeg yn cynnwys:
Lleoedd mewn rhannau eraill o Gymru sy’n cynnwys ardaloedd ac iddynt gyfran uwch na’r cyfartaledd cenedlaethol yn gallu siarad Cymraeg:
Yr hyn nad yw’r mapiau’n ei ddangos, wrth gwrs, yw niferoedd y bobl sy’n gallu siarad Cymraeg mewn gwahanol ardaloedd. Gall ardaloedd poblog sy'n ymddangos yn fach ar fap gynnwys llawer mwy o siaradwyr Cymraeg nag ardaloedd gwledig o'u cwmpas. Gall hyn fod yn wir hefyd am leoedd lle mae'r canrannau sy'n gallu siarad Cymraeg yn isel. Er nad yw’r cyfanswm sy’n gallu siarad Cymraeg yng Nghaerdydd ond canran fach o’r boblogaeth gyffredinol, mae’r nifer yn dal yn uwch nag mewn unrhyw sir arall heblaw am Wynedd a Sir Gâr. Yn yr un modd, mae rhai o drefi arfordir y gogledd yn cynnwys niferoedd cymharol sylweddol o siaradwyr Cymraeg.
O ran gweddill Cymru, mae cryn dipyn o’r patrwm daearyddol yn gyson â’r hyn a fu dros y canrifoedd diwethaf, gyda de Sir Benfro, dwyrain Sir y Fflint, sir Faesyfed a Sir Fynwy ymhlith y lleoedd sydd â’r canrannau isaf yn gallu siarad Cymraeg.
Ar y llaw arall, mae rhywfaint o newid hefyd wrth i Fro Morgannwg a rhannau o Gaerdydd ddangos canrannau uwch na rhai o ardaloedd ym mlaenau’r cymoedd bellach. O fewn sir fel Rhondda Cynon Taf, mae’r canrannau uchaf bellach yn tueddu i fod yng ngwaelodion y sir, yn gwbl groes i’r hyn fyddai’r sefyllfa ganrif a mwy yn ôl.