Gwynedd

Ar droad yr ugeinfed ganrif, roedd mwy na hanner trigolion yr ardal sy’n cyfateb â sir bresennol Gwynedd - 54.0 o’r boblogaeth yn uniaith Gymraeg, a’r mwyafrif llethol – 94.1 y cant – yn gallu siarad yr iaith. Yr unig leoedd â chanrannau ychydig yn is yn gallu siarad Cymraeg roedd Bangor a threfi glan-môr Abermaw a Tywyn ym Meirionnydd.

Fel yn siroedd Môn ac Aberteifi, roedd y canrannau uchaf o Gymry uniaith yn tueddu i fod yn yr ardaloedd gwledig, yn enwedig Dosbarth Gwledig Llŷn, lle’r oedd dros dri chwarter y boblogaeth o ychydig llai na 16,000 yn uniaith Gymraeg, a Dosbarth Gwledig Glaslyn yn Eifionydd, gyda 74.6 y cant yn uniaith Gymraeg.

Un peth a oedd yn gwneud ardal sir bresennol Gwynedd yn unigryw, fodd bynnag, oedd bodolaeth ardal ddiwydiannol mor drwyadl Gymraeg. Drwy holl brif ardaloedd chwareli Sir Gaernarfon a Sir Feirionnydd, roedd fwy neu lai bawb yn siarad Cymraeg, gyda chanrannau o 99.1 y cant yn Nosbarth Trefol Bethesda, 98.2 y cant yn Nosbarth Trefol Ffestiniog a 98.3 y cant yn Nosbarth Gwledig Gwyrfai, a oedd yn cynnwys Dyffryn Nantlle, Llanberis a phentrefi eraill Chwarel Dinorwig. Roedd dros 70 y cant o drigolion Dosbarth Gwledig Gwyrfai yn uniaith Gymraeg, a mwyafrif clir yn ardaloedd Bethesda a Ffestiniog.

Pe bai rhywun yn edrych ar holl ardaloedd llechi Gwynedd yn eu cyfanrwydd, roedd yma boblogaeth o bron i 50,000 gyda dau draean yn uniaith Gymraeg a 97.8 y cant yn siarad yr iaith. Does dim amheuaeth o gwbl am arwyddocâd y Gymraeg yn y diwydiant nac ychwaith o arwyddocâd y diwydiant yn hanes yr iaith. Yn wir, gellir dadlau na fu erioed gymaint drwch o boblogaeth lawn mor drwyadl Gymraeg yn byw mor agos at ei gilydd. Cwestiwn arall gwerth ei ofyn yw i ba raddau roedd y cyfraddau uchel o unieithrwydd Gymraeg yn un o’r ffactorau pam fod y Gymraeg wedi goroesi’n well yn yr ardaloedd hyn nag yn ardaloedd gorllewinol y maes glo ganrif yn ddiweddarach.

Erbyn Cyfrifiad 1911, y newid mwyaf arwyddocaol fu cwymp o tua 17,500 yn nifer y Cymry uniaith, nad oedd bellach yn cyfrif ond am 41.9 y cant o’r boblogaeth, er eu bod yn dal i ffurfio mwyafrif yn Nosbarth Trefol Bethesda, a Dosbarthiadau Gwledig Gwyrfai, Llŷn, Glaslyn a Phenllyn. Bu gostyngiad tua 5,000 yn y boblogaeth yn gyffredinol, ond fawr o newid yn y ganran a oedd yn gallu siarad Cymraeg.

1961-1991

Dros yr hanner canrif dilynol, daliodd y Gymraeg ei thir yn well yn ardal sir bresennol Gwynedd nag yn siroedd eraill y gorllewin. Yng Nghyfrifiad 1961, roedd 80.4 y cant o drigolion ardal y sir bresennol yn gallu siarad Cymraeg, o gymharu â 75 y cant yn siroedd Môn, Aberteifi a Chaerfyrddin. 

Roedd cyfran uchel o 76.3 y cant yn dal i allu siarad Cymraeg yn ardal sir bresennol Gwynedd yn 1971, a chanrannau o dros 80 y cant yn nhrefi Bethesda, Caernarfon, Porthmadog, Pwllheli, Ffestiniog a’r Bala, ac yn Nosbarthiadau Gwledig Gwyrfai, Llyn a Phenllyn.

Arhosodd y ganran fwy neu lai’r un fath rhwng 1971 ac 1981, gyda’r boblogaeth yn cael ei chyfrif yn ôl ardaloedd cynghorau dosbarth y siroedd newydd a ddaeth i rym yn 1974. O’r tair ardal sy’n ffurfio sir bresennol Gwynedd, roedd  76.6 y cant yn siarad Cymraeg yn Arfon, 81.5 y cant yn Nwyfor a 71.2 y cant ym Meirionnydd.

Gostyngodd y ganran ychydig i 72.1 y cant erbyn 1991, er bod niferoedd y siaradwyr Cymraeg wedi aros fwy neu lai yr un fath. Roedd y gostyngiadau mwyaf i’w weld yn y ddwy ardal wledig, i lawr i 75.5 y cant yn Nwyfor a 65.5 y cant ym Meirionnydd. Roedd mwyafrif llethol – 87.1 y cant – o’r bobl a aned yng Nghymru’n gallu siarad Cymraeg, a bron i chwarter – 24.6 y cant – o’r bobl a aned y tu allan i Gymru’n gallu’r iaith hefyd.

Mae’r ganran o 64.3 y cant sy’n gallu siarad Cymraeg yng Ngwynedd yn cymharu â 65.4 y cant yn 2011 a 68.7 y cant yn 2001.

Er mai bach fu’r gostyngiad yn y ganran, collwyd bron i 3,500 o siaradwyr Cymraeg rhwng 2011 a 2021, gyda chwymp cyffredinol yn y boblogaeth yn bennaf gyfrifol am hyn.

Mae bron i fil o blant 3-15 oed yn llai yn gallu siarad Cymraeg, a’r ganran i lawr o 89.1 y cant i 86.2 y cant, wrth i leihad cyffredinol yn nifer y plant gadw’r ganran yn weddol uchel.

Fel ym mhobman arall yng Nghymru heblaw Caerdydd, cafwyd gostyngiad hefyd ymysg y grwp oedran 16-24. Er i’r nifer ostwng tua 1,200, mae’r ganran wedi codi ychydig i 60.2 y cant yn sgil lleihad sylweddol ym mhoblogaeth gyffredinol y grwp oedran, lleihad y gellir ei briodoli’n rhannol o leiaf i bresenoldeb llai o fyfyrwyr yn sgil cynnal y Cyfrifiad mewn cyfnod clo.

Cadwyd cynnydd o tua 400 yn nifer y siaradwyr Cymraeg 25-34 oed, gyda’r ganran yn aros yn weddol debyg. O fewn y grwp oedran 35-49 y gwelwyd y golled fwyaf, gyda’r nifer tua 2,700 yr hyn oedd yn 2011, ond unwaith eto, daliodd y ganran ei thir ar tua’r dau draean.

Ymysg pobl dros 50 oed, ar y llaw arall, bu cynnydd bach yn nifer y siaradwyr Cymraeg, ond mae cynnydd ymysg y boblogaeth gyffredinol dros 65 oed yn golygu bod y canran ymysg y bobl hyn wedi gostwng ychydig. O ystyried bod cyfrifiadau blaenorol yn dangos mwyafrifoedd llethol o’r bobl a aned yng Nghymru’n gallu siarad Cymraeg, gellir tybio mai pobl o’r tu allan i Gymru yn symud i ymddeol yw'r prif ffactor yn hyn.

Mae’r ffigurau ar gyfer y sir gyfan yn cuddio amrywiaeth gweddol sylweddol o’i mewn, gyda rhan helaeth ohoni yn ffurfio cadarnle cryfaf a mwyaf poblog y Gymraeg. Ar y llaw arall, mae ardaloedd eraill, sef dinas Bangor a threfi arfordir Meirionnydd yn benodol, lle mae’r canrannau sy’n gallu siarad Cymraeg yn llawer is.

Cadarnleoedd cryfaf y Gymraeg

Mae’r rhan fwyaf o gadarnleoedd cryfaf y Gymraeg yng Nghymru heddiw wedi eu lleoli mewn ardal sy’n ymestyn dros y rhan fwyaf o Arfon, Llŷn ac Eifionydd a gogledd Meirionydd. O’u cyfrif gyda’i gilydd, mae ychydig dros 70 y cant o’r boblogaeth yn gallu siarad Cymraeg, a’r mwyafrif llethol o’r boblogaeth gynhenid. 

Caernarfon a phentrefi’r chwareli - Os edrychwn ar y cyfan o Arfon heblaw Bangor gyda’i gilydd, dim ond dwy gymuned denau iawn eu poblogaeth, sef Abergwyngregyn a Betws Garmon,  sy’n dangos canrannau is na 60 y cant yn gallu siarad Cymraeg. Fel mae’n digwydd, mae’r ddwy yn dangos cynnydd bach o gymharu â 2011 a 2001.

Mae tref Caernarfon a thair cymuned o’i chwmpas, sef Llanrug, Bontnewydd a Llanwnda yn dangos canrannau o dros 80 y cant, er bod y ganran o 81.4 yng Nghaernarfon yn dangos gostyngiad o 4.2 y cant o gymharu â 2011.

Ardal Llanberis sydd wedi dangos mwyaf o ddirywiad yma, lle mae’r ganran i lawr o 80.6 y cant yn 2001 i 69.5 y cant yn 2021. Anodd osgoi’r casgliad bod y gor-dwristiaeth mae’r pentref wedi ei ddioddef dros y blynyddoedd diwethaf wedi bod yn ffactor allweddol yn hyn.

Llŷn ac Eifionydd / Rhanbarth Dwyfor - O edrych ar yr ardal hon yn ei chyfanrwydd, mae’r ganran sy’n gallu siarad Cymraeg wedi dal ei thir yn dda iawn ynddi (69.9 y cant o gymharu â 71.3 y cant yn 2011). Er hyn, mae hynny i raddau helaeth iawn yn sgil cwymp yn y boblogaeth, gan y cafwyd gostyngiad o 1,340 yn niferoedd y siaradwyr Cymraeg yma. 

Ymhlith y lleoedd a welodd gynnydd yng nghanran y siaradwyr Cymraeg roedd cymunedau Llanengan (lle mae Abersoch) a Llanbedrog, ond unwaith eto roedd hyn o ganlyniad i ostyngiad yn y boblogaeth. 

Mae’r lleoedd hyn, fel Nefyn, lle cafwyd gostyngiad bach iawn, yn cael eu crybwyll yn aml fel lleoedd mae tai haf yn broblem. Gan fod y ffaith fod y Cyfrifiad wedi ei gynnal yn ystod cyfnod clo yn debygol o olygu absenoldeb perchnogion ail gartrefi, gallai hyn fod yn esboniad pam fod y canrannau wedi dal eu tir. Ar y llaw arall, wrth gwrs, gallai ail gartrefi fod wedi cyfrannu at y lleihad mewn poblogaeth. 

Gogledd Meirionnydd - Yr ardal hon, sy’n cynnwys Penrhyndeudraeth, Ffestiniog a’r Bala a’r pentrefi cyfagos, yw’r ardal Gymreiciaf o ddigon ym Meirionnydd. Er hyn, mae wedi profi dioddef rhywfaint o ddirywiad graddol, gyda chanran gyfartalog yr ardal gyfan yn gostwng o 78.4 y cant yn 2001 i 75.7 y cant yn 2011 i 72.9 y cant yn y cyfrifiad diwethaf. Dros yr un cyfnod gostyngodd cyfanswm y siaradwyr Cymraeg o ychydig dros 10,000 yn 2001 i 9,557 yn 2021. Y newid mwyaf annisgwyl dros y 10 mlynedd ddiwethaf yw gostyngiad sylweddol a welwyd yn y Bala, i lawr o 78.5 y cant yn 2011 i 72.5 y cant yn 2021. Mae plwyfi Llanuwchllyn a Llanycil gerllaw, fodd bynnag, wedi dal eu tir yn gadarn ar dros 80 y cant.

Gweddill y sir

Y prif ganolfannau lle mae’r canrannau sy’n gallu siarad Cymraeg yn llawer is yw Bangor, a threfi glan-môr Meirionnydd. Mae ardal wledig de Meirionnydd ag ychydig dros hanner y boblogaeth yn gallu siarad Cymraeg.

Bangor - Gan fod dinas Bangor yn wahanol iawn ei natur ieithyddol i weddill Arfon, ac yn lle mawr a fyddai’n ystumio gormod ar y ffigurau, mae’n well ei hystyried ar wahân.

Bu cwymp dramatig yn y ganran a oedd yn gallu siarad Cymraeg ym Mangor rhwng 2001 a 2011 o 46.7 i 36.4 y cant. Roedd hyn i’w briodoli i gynnydd o 2,700 ym mhoblogaeth y ddinas (myfyrwyr yn bennaf), ond hefyd i gwymp o dros 400 yn nifer y siaradwyr Cymraeg. Erbyn 2021, a’r Cyfrifiad yn cael ei gynnal dan gyfnod clo, cafwyd gostyngiad o 1,200 ym mhoblogaeth y ddinas, ond yn sgil gostyngiad pellach o 330 yn nifer y siaradwyr Cymraeg, mae’r ganran wedi aros yn weddol debyg ar 37.2 y cant. Dangosodd cyfrifiad 2011 fod y siaradwyr Cymraeg yn boblogaeth a oedd yn heneiddio yn y ddinas, a gall yr un peth fod yn wir eto.

Trefi a phentrefi arfordir Meirionnydd - Dyma dyma ardal fwyaf Seisnig Meirionnydd, yn enwedig yr arfordir deheuol o Arthog i lawr i Aberdyfi. Er hyn daliodd y Gymraeg ei thir yma o ran canran rhwng 2011 a 2021, gyda chynnydd bach o 41.2 i 41.9 y cant. Ar y llaw arall, bu gostyngiad o 361 yn eu niferoedd. Mae’r canrannau’n codi wrth deithio tuag at Ardudwy yn y gogledd, gydag ychydig dros hanner poblogaeth Harlech yn gallu siarad Cymraeg.

Mewn gwirionedd mae’r ffordd mae’r trefi a phentrefi glan-môr hyn wedi dal eu tir o ran y canrannau sy’n gallu siarad Cymraeg yn adlewyrchu tueddiad tebyg ar hyd arfordir y gorllewin, sydd i’w weld ym Môn, Llŷn a Cheredigion. Mae’n rhesymol tybio fod y ffaith fod y Cyfrifiad wedi digwydd mewn cyfnod clo pan nad oedd fawr ddim gweithgarwch twristiaeth ynddynt wedi bod yn ffactor allweddol yn hyn.

De Meirionnydd - Yr ardal denau ei phoblogaeth hon sydd wedi gweld rhai o'r gostyngiadau mwyaf yng Ngwynedd, o ran canrannau a niferoedd y rhai sy’n gallu siarad Cymraeg. Disgynnodd eu niferoedd o 4,410 yn 2001 i 3,725 yn 2021, a’r ganran o 65.0 i 56.1 y cant dros yr un cyfnod. Corris yw’r gymuned sydd wedi gweld mwyaf o ddirywiad, o ychydig dros 60 y cant yn 2001 i 44.0 y cant erbyn hyn. Gostyngodd y ganran yn Nolgellau hefyd o 71.0 i 60.7 y cant dros yr un cyfnod.