Conwy
Roedd 29,000 yn gallu siarad Cymraeg yn sir Conwy yn ôl Cyfrifiad 2021, gan ffurfio 25.9 y cant o’r boblogaeth, gyda bron i 11,000 ychwanegol yn deall Cymraeg, sy’n agos at 10 y cant arall o’r boblogaeth.
Prin bod canrannau ar y gyfer y sir gyfan yn dweud llawer wrthym fodd bynnag. Mae gwahaniaethau enfawr rhwng trefi’r arfordir, lle mae mwyafrif y boblogaeth yn byw, a’r canrannau sy’n gallu siarad Cymraeg yn isel, a’r ardal wledig fewndirol lle mae ychydig dros hanner y boblogaeth yn gallu siarad Cymraeg.
Mae’r sir, a gafodd ei ffurfio yn 1996, wedi ei lleoli yng nghanol gogledd Cymru, ac yn ffinio â Gwynedd yn y gorllewin a’r de ac â Sir (bresennol) Dinbych yn y dwyrain.
Mae’n ymestyn ar hyd arfordir y gogledd o Lanfairfechan yn y gorllewin at Fae Cinmel a Towyn yn y dwyrain, gan gynnwys trefi Conwy, Llandudno, Bae Colwyn ac Abergele. Mae ei mewnwlad yn cynnwys y cyfan o Ddyffryn Conwy yn y gorllewin ac ardal wledig sy’n ymestyn at gyrion Dyffryn Clwyd yn y dwyrain ac Uwchaled yn y de. Llanrwst yw’r unig dref o bwys yn yr ardal wledig.
Mae 38 y cant o boblogaeth y sir wedi eu geni yn Lloegr, canran uwch na phob sir arall ac eithrio Powys a Sir y Fflint, er bod y 56 y cant sydd wedi eu geni yng Nghymru i fyny ychydig ar yr hyn oedd yn 2011. O'r rhai a aned yng Nghymru, roedd 41.4 y cant yn gallu siarad Cymraeg yn 2021.
Nid yw’r sir hon yn cynrychioli unrhyw fath o ranbarth ieithyddol ystyrlon yn y cyfnod diweddar. Mae’n cynnwys rhai o ardaloedd Cymreiciaf Cymru ar y naill law, ond rhai o’r ardaloedd mwyaf Seisnig hefyd ar y llaw arall. Mae’r rhaniad amlycaf rhwng trefi glan-môr yr arfordir, lle mae mwyafrif llethol y boblogaeth y boblogaeth yn byw, a pherfeddwlad wledig y sir lle mae’r Gymraeg yn dal yn iaith fwyafrifol y boblogaeth, er bod amrywiaeth o fewn y rhannau hyn hefyd.
Yn hanesyddol, mae’r sir wedi ei ffurfio o ran ddwyreiniol yr hen Sir Gaernarfon a rhan orllewinol y Sir Ddinbych wreiddiol, a gafodd ei diddymu yn 1974. Ni ddylid drysu rhwng y sir hon a’r Sir Ddinbych newydd a ddaeth i rym yn 1996, a gafodd ei ffurfio o ran yn unig o’r Sir Ddinbych wreiddiol, ynghyd â rhan weddol helaeth o sir wreiddiol y Fflint hefyd.
Er hyn, mae’n weddol hawdd edrych ar ardal sy’n cyfateb i’r sir bresennol er mwyn gwneud cymariaethau â’r gorffennol.
Troad yr 20fed ganrif
Ar droad yr ugeinfed ganrif, pan nad oedd y trefi glan-môr ond ar gamau cynnar yn eu datblygiad, a phoblogaeth yr ardal sy’n cyfateb â’r sir bresennol lai na hanner yr hyn yw heddiw, roedd dros dri chwarter trigolion yn gallu siarad Cymraeg. Er hyn roedd y ganran eisoes fymryn yn llai na’r hanner yn y ddwy dref fwyaf, sef Llandudno (49.8 y cant) a Bae Colwyn (48.4 y cant). Ar y llaw arall, roedd dros 80 y cant yn gallu siarad Cymraeg yn nhrefi eraill yr arfordir – Conwy (80.2 y cant), Abergele (81.5 y cant), Penmaenmawr (81.2 y cant) a Llanfairfechan (86.5 y cant).
Yng ngweddill y sir roedd y canrannau’n gyson dros 90 y cant, gyda Chymry uniaith yn ffurfio mwyafrif y boblogaeth yn Nosbarthiadau Gwledig Geirionnydd yn Sir Gaernarfon a hefyd Hiraethog ac Uwchaled yn Sir Ddinbych. Roedd canran o 78 y cant o Gymry uniaith yn Uwchaled gyda’r uchaf yng Nghymru, er y dylid ychwanegu nad oedd hon ond ardal fach a oedd yn cynnwys ychydig dros 2,000 o drigolion.
Roedd y tueddiadau demograffig a ddaeth mor amlwg yn y sir yn ystod y ganrif ddiwethaf eisoes i’w gweld erbyn Cyfrifiad 1911. Gyda chynnydd o dros 6,000 yn y boblogaeth, gostyngodd canran y siaradwyr Cymraeg i 68.4 y cant. Cododd poblogaethau Llandudno i dros 10,000 a Bae Colwyn i dros 12,000, lle gostyngodd canran y siaradwyr Cymraeg i 43.7 y cant yn y cyntaf a 40.7 y cant yn yr ail. Gostyngodd y ganran i 68.8 y cant yng Nghonwy hefyd. Er bod canrannau’r siaradwyr Cymraeg wedi aros yn weddol debyg yn yr ardaloedd gwledig, y newid mwyaf amlwg oedd y cwymp yn nifer y Cymry uniaith. Lle’r oedd dros 16,000 o Gymry uniaith yn ardal sy’n cyfateb i’r sir bresennol yn 1901, roedd eu niferoedd i lawr i lai na 11,000 erbyn 1911, a dim ond yn Nosbarth Gwledig Uwchaled roeddent yn ffurfio mwyafrif bellach.
1961-1991
Seisnigeiddio’n gyson a graddol a wnaeth ardal sir Conwy dros yr hanner canrif canlynol. Erbyn Cyfrifiad 1961, a’r boblogaeth wedi codi i 82,684, o gymharu â thua 62,500 yn 1911, roedd cyfanswm y siaradwyr Cymraeg wedi gostwng i 35,209, a oedd tua 7,500 yn llai nag yn 1911, a’r ganran bellach ond yn 42.5 y cant.
Gyda phoblogaeth Llandudno wedi codi i dros 17,000 a Bae Colwyn i dros 22,000, dim ond tua chwarter o drigolion y ddwy dref a oedd yn gallu siarad Cymraeg, a’r unig drefi ar yr arfordir gyda mwyafrif yn gallu’r iaith oedd Llanfairfechan a Penmaenmawr.
Ar y llaw arall, roedd dros dri chwarter (76.5 y cant) o boblogaeth yr ardal wledig yn gallu siarad Cymraeg, canran a oedd yn codi i 87.2 y cant yn Nosbarth Gwledig Hiraethog, ardal a oedd yn cynnwys Uwchaled hefyd erbyn hynny.
Parhau a wnaeth y tueddiadau dros y degawdau canlynol. Erbyn 1971, roedd cyfran siaradwyr Cymraeg ardal y sir bresennol i lawr i 35.0 y cant, a’u niferoedd wedi gostwng ychydig dros 3,000. Roedd y ganran yn yr ardal wledig hefyd i lawr i 69.3 y cant.
Erbyn 1991, a phoblogaeth ardal y sir bresennol wedi codi bellach i 102,725, aros yn weddol debyg a wnaeth nifer y siaradwyr Cymraeg, ond â’u canran wedi gostwng i 30.6 y cant. Ychydig dros hanner y boblogaeth a oedd wedi eu geni yng Nghymru, a mymryn llai na hanner y rhain (48.8 y cant) yn gallu siarad Cymraeg.
Roedd y ganran a oedd yn gallu siarad Cymraeg yn ardal wledig y sir hefyd wedi gostwng i 61.0 y cant.
Mae’r sir wedi colli 1,600 o siaradwyr Cymraeg dros y 10 mlynedd diwethaf, wrth i’w canran ostwng o 27.4 i 25.9 y cant.
Ymysg plant 3-15 oed y bu’r colledion mwyaf, gyda gostyngiad o dros 900, wrth i’w canran ostwng o 46.6 y cant yn 2011 i 41.0 y cant yn ôl y cyfrif diwedddaraf.
Cafwyd colledion llai yn y grwpiau oedran 16-24 a 35-49 oed hefyd, er i’r canrannau godi ychydig. Bu gostyngiad bach yn y ganran o bobl 65 sy’n siarad Cymraeg hefyd, a all fod yn arwydd o ddemograffeg hyn mewn ambell i ardal a hefyd poblogrwydd y sir fel lle i bobl o’r tu allan symud yno i ymddeol.
Trefi’r arfordir
Yr unig drefi arfordirol lle mae cyfran helaeth o’r boblogaeth yn siarad Cymraeg yw Llanfairfechan (44.0 y cant) a Penmaenmawr (31.9 y cant) yng ngorllewin y sir, er bod y ddwy dref wedi dangos gostyngiadau sylweddol dros yr 20 mlynedd ddiwethaf. Lleihau mae’r canrannau wrth symud tua’r dwyrain, gyda 26.0 y cant yng Nghonwy, 18.3 y cant yn Llandudno, 17.2 y cant yn Llandrillo yn Rhos, 19.1 y cant ym Mae Colwyn ac Abergele, i lawr i 11.2 y cant ym Mae Cinmel a Towyn ar gyrion y Rhyl. Er hyn, cymharol fach yw’r gostyngiadau yn y canrannau dros yr 20 mlynedd ddiwethaf.
Yr ardal wledig
Wrth edrych ar holl ardal wledig Conwy yn ei chyfanrwydd (sef pob cymuned ac eithrio rhai’r arfordir), roedd mymryn dros yr hanner, 50.8 y cant, yn gallu siarad Cymraeg yn 2021 o gymharu â 53.7 y cant yn 2011, a gwelwyd gostyngiad o 850 yn eu niferoedd dros y 10 mlynedd. Mae’r dirywiad yn barhad o’r un patrwm a welwyd yn y 10 mlynedd blaenorol, gan y collwyd bron i fil rhwng 2001 a 2011 hefyd.
Mae’r canrannau’n codi wrth symud ymhellach o’r arfordir, gyda’r ddwy ward fwyaf ddeheuol, sef Uwch-Conwy ac Uwchaled yn cofnodi canrannau o dros 60 y cant.
Eto i gyd, mae’r ddwy ward hyn yn cynnwys rhai o’r pentrefi fel Ysbyty Ifan, Cerrigydrudion a Llangwm lle gwelwyd rhai o’r cwympiadau mwyaf mewn canrannau dros y 20 mlynedd ddiwethaf.
Gostyngodd y ganran sy’n gallu siarad Cymraeg yn Ysbyty Ifan o 81.4 y cant yn 2001 a 79.1 y cant yn 2011 i 69.7 y cant yn 2021, ac yng Ngherrigydrudion yr un modd o 77.2 y cant yn 2011 i 67.5% y cant yn 2011. Dylid ychwanegu, fodd bynnag, fod Ysbyty Ifan yn enwedig yn lle bach iawn o ran poblogaeth, a bod newidiadau bach mewn niferoedd yn gallu arwain at newidiadau sylweddol mewn canrannau. Dim ond 22 yn llai o siaradwyr Cymraeg a oedd yma yn 2021 o gymharu â 10 mlynedd ynghynt. Ym Mro Garmon a Pentrefoelas gerllaw, fodd bynnag, cododd y canrannau i 65.0 y cant a 72.6 y cant.
Gyda 58.5 y cant o’i phoblogaeth yn gallu siarad Cymraeg, Llanrwst yw tref Gymreiciaf y sir o bell ffordd, er bod y ganran yn cymharu â 61.0 y cant yn 2011 a 64.7 y cant yn 2001.